تحریم‏های اقتصادی علیه ایران، قدمتی به اندازه عمر انقلاب

تحریم‎های اقتصادی و سنگین غرب علیه جمهوری اسلامی ایران مدت کمی پس از وقوع انقلاب اسلامی آغاز شد و تا امروز ادامه دارد. این تحریم‏ها، به مرور زمان گاهی شدید و موارد متعددی به آن اضافه شده است. سال 1358 شمسی نخستین تحریم ‏ها علیه دولت نوپای ایران اعمال شد. به عبارت دیگر، باید به این نکته اشاره کرد که تحریم ‏های اقتصادی علیه ایران قدمتی به اندازه خود عمر انقلاب دارد، چهار دهه!

تحریم‏های اقتصادی که به خصوص از سوی ایالات متحده آمریکا به دولت جمهوری اسلامی تحمیل شد، در طول چهار دهه مدام با تغییر و تحول روبرو شده است.

بدان معنا که در گذر این سال‎ها کم و زیاد شده است. این تحریم‏ها یک جانبه یا چند جانبه بوده اند. هر یک از روسای جمهوری آمریکا تحریم جدیدی را علیه ایران اعمال کرده‎اند، این تحریم‏ها در گذر زمان دستخوش تغییرات شده ‏اند.

روسای جمهور ایالات متحده شامل ریگان، کارتر، بوش پدر، کلینتون، بوش پسر، اوباما و حالا ترامپ این سلسله تحریم‏ها را در مقاطع مختلف زمانی علیه ایران تصویب کرده‎اند. البته تحریم‏ها فقط به آمریکا مربوط نمی‎شود. برخی از تحریم‏ها از سوی شورای امنیت و اتحادیه اروپا وضع شده است.

تحریم‏های شورای امنیت علیه ایران به قطعنامه‎های مختلف برمی‎گردد. تحریم‎های اروپایی نیز دربرگیرنده انرژی، کشتیرانی، شخصیت‌های حقیقی و حقوقی، صنعت نفت، بانک مرکزی ایران، حساب‎های بانکی برخی از شخصیت‎های حقیقی و واردات نفت است. تحریم ‎های سنگین ایالات متحده آمریکا علیه ایران نیز هسته‎ای، موشکی، مبحث تروریسم، حقوق بشر، فرمانی و کنگره‎ای است.

این تحریم‏ها شدید اقتصادی گاهی برداشته شده‎اند و گاهی نیز تشدید شده ‏اند. در دولت ترامپ نیز با خروج از برجام تحریم‏ های بسیار شدیدی برای دولت جمهوری اسلامی وضع شد که باعث رشد منفی اقتصادی ایران در بسیاری از زمینه‎ها شد؛ این تحریم ‎ها در مقطعی درآمد نفتی ایران را هم به صفر رساند. (1)

مفهوم تولید ناخالص داخلی

تولید ناخالص داخلی هر کشور و یا Gross domestic product که به اختصار GDP نامیده می‌شود، معیاری مهم برای اندازه گیری اقتصاد یک کشور است. این عبارت در برگیرنده این است که اصولا کالاهای بازارهای داخلی و خدمات نهایی آن از نظر بهایی چقدر ارزش دارد. هر چقدر عدد تولید ناخالص داخلی هر کشور بزرگ‌تر باشد، اقتصاد آن کشور بزرگ‎تر است.

اما هر چقدر پایین‎تر باشد و حتی به عدد منفی برسد، حاکی از آن است که اقتصاد در آن کشور تا چه اندازه با وخامت روبرو شده است. تولید ناخالص داخلی اصولا فقط ارزش مجموع کالایی است که در داخل مرزها ساخته می‎شود. در واقع GDP در بیرون از مرزها معنایی ندارد و اختصاص به یک سرزمین مستقل دارد.

یک فرمول ساده برای احتساب تولید ناخالص داخلی هر کشور وجود دارد:
 
  • (درآمد خارجیان مقیم در داخل‌- درآمد عوامل تولید از خارج) + تولید ناخالص داخلی= تولید ناخالص ملی‌
درآمد ناخالص داخلی یک کشور را افراد مقیم و غیرمقیم می‎سازند. افراد مقیم شامل بومی‌ها هستند که اقامت ثابت و یا اقامت بیش از یک سال دارند. افراد غیرمقیم نیز شرط ثابت بودن اقامت را ندارند و علاوه بر آن اقامتشان کمتر از یک سال است. (2)

سرانه ناخالص داخلی‌ هر کشور نیز نشان دهنده این است که یک فرد در جامعه به طور متوسط چقدر می‎تواند درآمد داشته باشد. تولید ناخالص داخلی یک کشور از راه‌های زیادی به دست می‎آید. اصولا طرق مختلفی برای افزایش درآمد سالیانه وجود دارد اما توضیح هر یک از این طریق بسیار وسیع و جامع است. در این میان نکته‎ای که بسیار اهمیت دارد این است که اصولا چه راهکارهایی سبب تقویت تولید در هر یک از شاخه‎های صنعتی و تولیدی می‎شود.
 
 

محوریت مشترک تولید در کشور

هر چند تولید می‎تواند شاخه‎های متعددی داشته باشد، اما محوریت مشترکی دارد. برای اینکه تولید به خوبی صورت پذیرد، نیاز به منابع طبیعی مانند زمین‌های زراعتی و یا آب آشامیدنی دارد. برای تولید همچنین به نیروی انسانی هم نیاز است. هر چند بسیاری از تولیدات دیگر «نیروی دست» ندارند اما برای بسیاری از صنایع، تولید بدون دخالت نیروی انسانی غیرممکن است.

علاوه بر همه این ها، تولید قطعا سرمایه هم می‎خواهد. بدان معنا که ماشین آلات، هزینه خرید ابزار و... نیز باید فراهم شود. در نهایت تمامی این‌ها را باید مدیریت کنترل می‎کند، مدیریتی که باید به تولید ناخالص داخلی یک کشور کمک شایانی کند.

تولیدات وابسته به تولید ناخالص داخلی کشور یا طبیعی هستند، یا خدماتی و یا صنعتی. با رعایت این شروط می‎توان انتظار داشت تولید ناخالص داخلی به حد اعلا برسد، یعنی زمانی که سلسله فاکتورهایی کنار هم قرار بگیرد تا در نهایت منجر به ساخت محصولی شود که در بازار به فروش می رود.

این محصول صرف نظر از هر چه که هست در کنار دیگر محصولات مشابه و غیرمشابه خود قرار می‏گیرد و مجموع آن‌ها در نهایت چیزی را به وجود می‏آورد که تولید ناخالص داخلی کشور نام دارد، چیزی که از مرزها فراتر نمی‏رود و همانطور که در سطور پیشین توضیح داده شد اختصاص به یک کشور دارد.
 

 

تحریم چگونه بر تولید ناخالص تاثیر می‎گذارد؟

تحریم به بدترین شکل ممکن جلوی رشد تولید ناخالص داخلی یک کشور را می‏گیرد، تجربه‏ای که در ایران اثبات شده است. تحریم توان اقتصادی یک کشور را کم می‏کند و اصلا ذات آن چنین است. تحریم با اعمال فشار بر کلیه موسسات، کارخانجات، شرکت‎ها و مراکز مالی مستقل و غیرمستقل و ایزوله کردن آنها همه چیز را تحت تاثیر قرار می‎دهد و باعث مسدود شدن حساب‌های آنها می‎شود.

وقتی تار و پود اقتصادی موسسات، کارخانجات، شرکت‎ها و مراکز مالی تضعیف شود مبحث بسیار مهم و حیاتی تولید تحت تاثیر شدید قرار می‎گیرد و باعث می‎شود تا تولید یا انجام نشود و یا اگر به مرحله اجرایی رسید در حجم کمتری باشد. تحریم نه تنها حجم تولید را کم می‎کند بلکه بر روی کیفیت آن تاثیر می‎گذارد.

مثال واضحی برای این امر وجود دارد. فرض کنید یک شرکت اقدام به ساخت ابزار کشاورزی می‎کند. وقتی مسئله تحریم اقتصادی به وجود بیاید طبیعی است که این شرکت و شرکت‎های مشابه آن دیگر توانایی تولید ندارند چرا که مواد و ابزاری که پیش از این جهت تولید از بیرون از مرزها دریافت می‎کردند دیگر موجود نیست.

این شرکت و یا کارخانه تولید خود را کم می‎کند. حجم کمتری از این تولید به بازار راه می‎یابد. وقتی با کمیت و کاهش تولید روبرو شویم مجموعه تولیدی‎ها کم و در نتیجه ارزش آن‌ها نیز کاهش پیدا می‎کند. به این ترتیب است که تحریم تاثیر همه جانبه خود را می‎گذارد و تاثیر آن به واضح‎ترین شکل ممکن قابل رویت است. (3)
 


با تحریم امکان خرید مواد اولیه و ابزار از خارج از کشور وجود ندارد، امکان جابجایی پول نیز از بین می‎رود و بن بست بزرگی جهت تولید به وجود می‎آید که بخشی از آن غیرقابل جبران می‎شود. با تحریم‎های اقتصادی رشد تولید ناخالص داخلی یک کشور آنچنان نزول پیدا می‎کند که به عدد منفی می‎رسد و میانگین درآمد سالیانه یک فرد نیز به شکل قابل توجهی کاهش پیدا می‎کند.

مسئله معیشت در همان جامعه نیز به شدت تحت تاثیر قرار می‎گیرد و شاخصه‎های فقر بیشتر می‎شود. البته برخی از مراکز تولیدی حتی با وجود تحریم‎ ها راهی برای تولید انبوه پیدا می‎کنند اما سرنوشت تولید ناخالص داخلی یک کشور با تحریم‎های اقتصادی به شدت تحت تاثیر منفی قرار می‎گیرد و اکثر مواقع هم راه فراری برای آن پیدا نمی‎شود که همانطور که ذکر شد گاهی اوقات غیرقابل جبران می‎شود. (4)
 

افت و خیز تولید ناخالص داخلی

تولید ناخالص داخلی ایران بر اساس قدرت برابری خرید از سال 1980 تا اکنون به شدت با افت و خیز مواجه بوده است. سقوط شدید ارزش ریال در برابر دلار که در پی تحریم‎ها حاصل شد قدرت خرید و البته تولید ناخالص داخلی کشور را پایین آورد. به عنوان مثال اکنون یک دلار آمریکا برابر با حدود 16 هزار تومان ایران است.

واضح است که با چنین شرایطی قدرت خرید مردم ایران با آمریکا که در پی تحریم‎ ها تضعیف شده به شدت پایین می‎آید. نرخ برابری قدرت خرید در واقع نرخ ارزی است که براساس آن پول یک کشور به پول کشور دیگر برای خرید حجم مشخص کالاها و خدمات در هر دو کشور تبدیل می‌شود.

تولید ناخالص داخلی ایران از سال 1980 تا سال 1990 با وجود تحریم‎ ها رشد داشته است اما از همین سال سقوط آغاز می‎شود و در سال 1992 این سقوط به حداکثر خود می‎رسد. اما رشد اندکی بعد دوباره شروع می‎شود و تا سال 2000 ادامه دارد. اما باز هم افت از راه می‎رسد؛ این افت تا سال 2002 ادامه دارد.

مجددا رشد آغاز می‎شود و تا 2011 این روند صعودی به رشد خود ادامه می‎دهد و پس از آن نیز تا سال 2013 مجددا سقوط می‎کند. افت و خیز تولید ناخالص داخلی کشور همچنان در این سال‎ها ادامه داشته است.

البته با عدم حضور شرکت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی حسابرسی و رتبه‌بندی در ایران و اتکای آن‌ها به آمارهای دولت، بانک مرکزی یا مرکز آمار ایران، نرخ تورم بالا، تلاطم‌های چشمگیر ارزی و چند نرخی بودن ارز، یارانه‌ها و غیره باعث شده است که ارزیابی سازمان‌های بین‌المللی مانند صندوق بین‌المللی پول، بانک جهانی، اوپک و غیره از تولید ناخالص داخلی ایران متفاوت باشد و در برخی سال‌ها مانند اواخر دهه شصت و اوایل دهه هفتاد اختلاف چند برابری داشته باشد. این اختلاف چند برابری در سال‎های بعدی نیز تکرار شد.
 

 
تولید ناخالص داخلی نیز با توجه به گزارش‎های ارائه شده در مقایسه با کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا گاهی برابر بوده، گاهی در حد کمی سبقت گرفته و گاهی نیز در حد کمی عقب مانده است. اما همین مقایسه در رابطه با جهان وضعیت ایران را بسیار نازل نشان می‌دهد.

شورای امنیت سازمان ملل، اتحادیه اروپا و آمریکا (دولت و کنگره) مهم ترین مراجع واضع تحریم بر ضد ایران محسوب می‌شوند، مواردی که باعث شد در نهایت رشد ناخالص داخلی ایران به شدت با کاهش روبرو شود. نرخ منفی در رشد اقتصادی بیانگر کوچک شدن اقتصاد است. این اتفاق با درآمد صفر نفتی حتی کمتر هم می‌شود. نرخ رشد اقتصادی در ۹ ماه نخست سال 1398 با نفت، ۷.۶- درصد و بدون نفت، صفر است.
 

جمع بندی و نتیجه گیری
در شرایطی که به نظر می‎رسد در برخی از موقعیت‌ها تحریم سفت و سخت به تولید و اقتصاد چسبیده، چاره‎ای جز یافتن راه‎های هوشمندانه اقتصادی نیست. با اتکا به سرمایه‎های داخلی و نیروی انسانی موجود در فضای داخلی مرزها می توان کماکان به تولید ادامه داد.

تولید ناخالص داخلی یک کشور بدون حذف تحریم هرگز به شکوفایی و تکمیل نمی‎رسد اما همانطور که در سطور پیشین ذکر شد می‎توان با هوشمندی اقتصادی و یافتن راه‎های مدبرانه بخش قابل توجهی از آن را در دست گرفت و نبض اقتصادی را تندتر کرد. اقتصاد پویای یک کشور کاملا بستگی به تولید ناخالص داخلی آن دارد و سقوط آن حاکی از سقوط یک کشور است.

ابزار تولید ناخالص داخلی هر چند با تحریم‎ ها آسیب شدیدی می‏بینند اما قرار هم نیست که کاملا بی‎اثر و بی‎استفاده شوند. تا زمانی که تحریم‎ها هست چاره‎ای جز استفاده حداکثری از تمامی امکانات طبیعی و انسانی نیست و چه بهتر که اگر در ادامه بخش و یا همه این تحریم‎ها از بین برود.

ولی آنچه که در سال‎های اخیر کاملا به مرحله اثبات رسیده این است که تولید ناخالص یک کشور حتی با تحریم‌های اقتصادی هم می‎تواند به راه پر افت و خیز خود ادامه بدهد و حتی در پاره‎ای از موارد با رشد قابل توجهی هم روبرو شود.

پی نوشتها
  1. www.treasury.gov
  2. www.investopedia.com
  3. www.smallbusiness.chron.com
  4. www.statssa.gov.za